‘काल इथे गिरण होती…’, मुंबईत नेमक्या किती गिरण्या होत्या? आज त्या जागेवर काय? जाणून घ्या

Mumbai Mills

मुंबईमध्ये आता फिरताना किल्ल्यासारखं किंवा पडक्या राजवाड्यासारखं काहीतरी दिसतं. नव्या पिढीला आता एखाद्या गोष्टीसारखं सांगावं लागतं की ही कापड गिरण होती. भव्यदिव्य दिसत असलेलं हे नेमकं काय? असा प्रश्न त्यांना पडत असावा. पण हेच जर 70 आणि 80च्या दशकातील गिरणी कामगार मुंबईत आल्यावर टोलेगंज इमारती पाहून आपसूकच मनातल्या मनात विचार करेल. गड्या इथं तर मोरारजी, मफतलाल, सेंच्युरी मिल होती ना? मात्र आता सर्व काही बदलून गेलंय. मुंबापुरीचं सर्व रूपडंच आता पालटलंय. बुलेट ट्रेन, मोनो रेलचे ब्रिज तर मोठ्या-मोठ्या इमारती. हे सर्व पाहिल्यावर गिरणी कामगाराला त्याचे त्यावेळचे दिवस आठवल्याशिवाय राहणार नाहीत. पण तुम्हाला माहिती का आता मुंबईमध्ये ज्या ठिकाणी गिरणी होत्या त्या ठिकाणी आता काय आहे? जाणून घ्या.

मुंबईमध्ये एकूण 62 कापड गिरण्या होत्या, मुंबईमधील लालबाग, लोअर परेल, दादर, भायखळा आणि परेल हा गिरणगावचा परिसर होता. मुंबईतील जवळपास सर्वाधिक गिरण या भागांमध्येच होत्या. एका गिरणीमध्ये जवळपास दहा ते बारा हजार गिरणी कामगार तीन शिफ्टमध्ये काम करत होते. गिरणी कामगारांचा 1982 चा संप दीड वर्षे चालला मात्र कामगारांचा धीर सुटला आणि ऐतिहासिक संप विखुरला गेला. मात्र या संपानंतर गिरणी सुरू झाल्या होत्या मग तरीसुद्धा कापड गिरणी का बंद पडल्या? संपानंतर या गिरणी कामगारांच्या घरी काय परिस्थिती होती?

गिरणी कामगारांच्या संपाची सुरूवात

1 नोव्हेंबर 1981 रोजी शिवसेना पक्षाच्या गिरणी कामगार सेनेने खरी संपाची घोषणा केली होती. मात्र काही दिवसातच म्हणजे 15 नोव्हेंबरला बाळासाहेब ठाकरे यांनी संप मागे घेण्याची घोषणा केली. त्यावेळी गिरण कामगार नाराज झाला होता. तत्कालीन मुख्यमंत्री ए. आर. अंतुले यांच्याससोबत चर्चा झाल्यावर बाळासाहेबांनी संप मागे घेतला होता. गिरणी कामगारांनी त्यानंतर डॉ. दत्ता सामंत यांनी संपाचं नेतृत्त्व केलं. हा संप जवळपास अठरा महिने सुरू राहिला मात्र गिरणी मालक आणि सरकारने मिळून संप फोडल्याचं कामगार उघडपणे सांगतात.

गिरणी संपाचे परिणाम

गिरणी कामगारांची मुले बेरोजगारीमुळे आणि उपासमारीमुळे भाईगिरीकडे जाऊ लागलीत. अंडरवर्ल्डनेही या मुलांना हाताशी धरत आपली कामं करून घेतलीच. यामधील अनेक नामांकित गुंडांनीही गिरणीचा संप फोडण्यासाठी प्रयत्न केल्याची माहिती दत्ता सामंत यांचे जवळचे सहकारी जयप्रकाश भिलारे यांनी दिली. संपकाळात गिरणी कामगारांनी गावचा रस्ता धरला, पण काहीजण मुंबईतच राहायला होते. त्यांचे मात्र मोठ्या प्रमाणात हाल झाले. घरची चुल विझली होती, घरातील कर्ता माणूसच घरी बसल्याने महिला बाहेर पडल्या. या महिला दादर, माटुंगा या वस्त्यांमध्ये धुणी-भांडी करू लागल्या. गिरणी कामगाराची पोरं दुधाची आणि पेपरची लाईन चालवू लागली. मात्र इतकं सगळं करूनही हे पुरेस नव्हतं. कामगारांची पोर नशाबाज झालेली, त्यावेळी काही तरूणांनी बंद पडलेल्या गिरणीमधील भंगार चोरून आपली तलफ भागवली. मुंबईमध्ये कोणी कधी उपाशी झोपत नाही असं बोललं जातं. मात्र 80 च्या दशकात मुंबईला ओळख देणारा गिरण कामगार उपाशी झोपलाय.

पोटात आग पडल्यामुळे काहीही करण्यासाठी त्यांची तयारी होती. मुंबईतील मोठ्या भाईंनी या मुलांना हाताशी पकडत स्मगलिंगसाठी यांचा उपयोग करून घेतला. गिरणी संपामुळे निर्माण झालेला बेकारांचा तांडा गुन्हेगारी जगताला मॅन पॉवर पुरवू लागला होता. त्यामुळे अनेक मराठी मुले या गंँग चालवू लागली. मात्र यामधील अनेकजण पोलीस एन्काऊंटरमध्ये मारले गेले. गिरण गावामधील बऱ्याच तरुणी डान्स बारमध्ये गेल्या. कारण झटपट पैसा मिळत होता, आपला बाप घरात असल्याने पोरांनी पैशासाठी कोणताही मार्ग अवलंबण्याची तयारी दर्शवली. गिरणी संप फुटला कामगार परतले होते मात्र यामध्ये सर्व कामगार माघारी नव्हते आले. दीड लाख कामगार परतल्याची माहिती आहे. यामध्ये नव्याने भरती झालेल्या अनेक तरूण गिरणी कामगारांचा समावेश होता. पण जुना गिरणी कामगार जो गावी गेला होता तो काही परतला नाही.

संपानंतर सुरू झालेल्या गिरणी का बंद पडल्या?

गिरणी कामगारांचा संप काही यशस्वी झाला नाही. काही कामगार परतले आणि पुन्हा एकदा मुंबापुरी गिरणीच्या भोंग्याने दणाणू लागली. मात्र तरीही त्यानंतर कापड गिरण का बंद झाल्या? या कापड गिरणी बंद होण्यामागे नव्याने करण्यात आलेला कायदा जास्त कारणीभूत ठरला. हा कायदा म्हणजे डीसीआर. (Development Control Rule)

‘डीसीआर’ कायदा नेमका काय?

भारतावर जेव्हा ब्रिटिश राज्य करत होते. भारतामध्ये ब्रिटिशांनी कापड गिरणी उभारल्या होत्या. त्यांनीच 1891 साली हा (डीसीआर) कायदा आणला होता. हा कायदा नेमका काय होता आधी ते समजून घ्या. उद्योगासाठीच्या जमीनीवरचा उद्योग बंद पडला तर त्या जमिनीवर त्याच कॅटेगिरीचा उद्योग उभारायचा. दुसरा कोणताही विकास करायचा नाही. मात्र 1991 साली या डीसीआर कायद्यामध्ये बदल करण्यात आला. या जागा दुसऱ्या कोणत्याही विकासासाठी म्हणजे अगदी रेसिडेन्सियल प्रकल्पासाठीही वापरण्यात येणार असा हा महत्त्वाचा बदल सरकारकडून करण्यात आला. या बदललेल्या डीसीआर कायद्यामुळे गिरणीच्या माालकांना हजारो कोटींच्या जमीनीवर मोठ-मोठ्या प्रोजेक्टची स्वप्न पडू लागली. ज्या गिरणी कमी मनुष्यबळामध्ये सुरू होत्या त्याही बंद पाडण्याची षडयंत्र रचली जाऊ लागली.

सरकारने या गिरणी कपन्यांना चोरून मदत केल्याच्या चर्चाही दबक्या आवाजात होत्या. जे उद्योग नफ्यात होते तेही उद्योग बंद पाडले गेले. गिरणीसोबत काही केमिकल कंपन्यांसह आणि ऑटोमोबाईल इंडस्ट्री होत्या. यामध्ये ग्लॅक्सो, सिमेन्स मुकुंदसारख्या कंपन्या बंद पडल्या. कारण डीसीआर कायदयामुळे जमिनींना सोन्यासारखा भाव आला होता. या कायद्याला सामंत यांनी विरोध केला होता, या नव्या कायद्याच्या विरोधात सामंत यांनी कोर्टात जाण्याची तयारी केली होती. ही गोष्ट गिरणी मालकांसह काही राजकीय पुढाऱ्यांना अडचणीची ठरणारी होती. गिरणी संप संपल्यावरही दत्ता सामंत यांनी आपला लढा सुरू ठेवला होता. मात्र गुंडांनी 16 जानेवारी 1997 साली दत्ता सामंत यांची 17 गोळ्या घालून हत्या केली.

मुंबईतील गिरण्यांच्या जागी आता काय?

वरील यादी पाहिली तर लक्षात येईल की आता या गिरणींच्या ठिकाणी काय आहे. परळमधील ‘न्यू इस्लाम मिल्स’च्या जागेवर ‘वन अविघ्न पार्क’ ही भारतातील 16 वी सर्वात उंच 64 मजली इमारत बांधली आहे.  तर महालक्ष्मी येथे असलेल्या शक्ती कापड गिरणीच्या काही जागेसाठी पश्चिम रेल्वेने कोर्टात धाव घेतली आहे. पश्चिम रेल्वेला रेल्वेमार्गाचा विस्तार करण्यासाठी म्हणजेच पाचवी आणि सहावी मार्गिका तयार करण्यासाठी शक्ती मिलची जागा हवी आहे. यासाठी रेल्वे कोर्टात गेली आहे.

दरम्यान, काही गिरणी कामगारांची तिसरी पिढी आता या कॉर्पोरेट ऑफिसमध्ये काम करताना दिसते. नातवंडे आवर्जुन आपल्यासोबत काम करणाऱ्या सहकाऱ्यांना सांगतात की इथे ही कापड गिरण होती. या गिरणीमध्ये माझे आजोबा आणि घरातील इतर लोकंही काम करायचे. मात्र आता फक्त आठवणी राहिल्या आहेत.