BEST मध्ये नावाशिवाय काहीच ‘बेस्ट’ उरलं नाही; ही दुर्दशा कशामुळे, कोण जबाबदार?

Best bus

Image Credit source: Twitter

मुंबईतील कुर्ला इथल्या बेस्ट बस अपघातात सातहून अधिक नागरिकांचा मृत्यू झाला, तर 42 जण जखमी झाले. या घटनेनंतर बेस्ट बसच्या सुरक्षित प्रवासाची हमी काय, असा सवाल नागरिकांकडून उपस्थित होत आहे. गेल्या तीन वर्षांत ‘बेस्ट’च्या स्वत:च्या मालकीच्या आणि भाडेतत्त्वावरील बसेसचे 247 अपघात झाले आहेत. त्यात भाडेतत्त्वावरील बसचे सर्वाधिक अपघात आहेत. कुर्ल्यातील अपघातानंतर बेस्टचा ‘वेट लीज मॉडेल’ (Wet Lease Model) चर्चेत आला आहे. कारण गेल्या वर्षभरात वेट लीज कंत्राटदाराचा समावेश असलेली ही चौथी मोठी घटना आहे. कमी झालेलं उत्पन्न, वाढलेला खर्च, तिजोरीतील खडखडाट, कर्मचाऱ्यांचं वेतन वेळेवर देण्यासाठी करावी लागणारी धावपळ अशी विचित्र अवस्था बेस्ट उपक्रमाची झाली आहे. एकूणच आर्थिक गणित बिघडल्याने बेस्ट उपक्रमाने स्वमालकीऐवजी भाडेतत्त्वावर बसगाड्या घेण्याचा सपाटा लावला आहे. बेस्ट उपक्रमात 2018 पासून भाडेतत्त्वावरील बसच्या संख्येत मोठी वाढ झाली आहे. मात्र गेल्या काही वर्षांत भाडेतत्त्वावरील बसबाबत प्रवासी आणि कर्मचाऱ्यांच्या तक्रारी वाढू लागल्या आहेत. बेस्टची अशी अवस्था का झाली, त्याविषयी सविस्तर जाणून घेऊयात..

बेस्टचं ‘वेट लीज मॉडेल’ (Wet Lease Model)

बेस्टने 2018 मध्ये मुंबईत भाडेतत्त्वावरील (वेट लीज) बसेस सुरू केल्या. बेस्टच्या वेट लीज मॉडेल अंतर्गत, प्राधिकरण बसेसची मालकी कायम ठेवत खाजगी ऑपरेटर्सना बस चालवायला देते. हे ऑपरेटर ड्रायव्हिंग, देखभाल आणि ऑपरेटिंग खर्च यांसाठी जबाबदार असतात. तर बेस्ट हे मार्ग व्यवस्थापन आणि शेड्युलिंगवर देखरेख करते. वेट लीज प्रणालीअंतर्गत बेस्ट कंडक्टर पुरवून तिकीट विक्रीतून महसूल मिळवतं. त्यासाठी त्यांना कोणत्याही बसेसची खरेदी किंवा देखभाल करावी लागत नाही. बेस्टच्या आगारात आऊटसोर्स बसेससाठी पार्किंगचीही जागा दिली जाते. आर्थिक संघर्षांना तोंड देण्यासाठी बेस्टने हे मॉडेल राबवलं असलं तरी याचमुळे सुरक्षिततेबद्दल गंभीर चिंता निर्माण झाली आहे. अलीकडील सर्व अपघातांमध्ये भाडेतत्त्वावर चालणाऱ्या बेस्ट बसेसचा समावेश आहे.

बेस्ट उपक्रमात बसगाड्या चालवण्यासाठी 6 कंत्राटदारांची नियुक्ती

1. ओलेक्ट्रा ग्रीनटेकच्या 40 बस
2. ईव्ही-ट्रान्सच्या 275 बस
3. श्री मारुती ट्रॅव्हल्सच्या 625 बस
4. टाटा मोटर्सच्या 340 बस
5. मातेश्वरी अर्बन ट्रान्सपोर्टच्या 570 बस
6. स्वीच मोबिलिटीच्या 50 बस

भाडेतत्त्वावर बसगाड्या का?

बेस्टचं परिवहन विभाग हे गेल्या अनेक वर्षांपासून आर्थिक तोट्यात आहे. हा आर्थिक तोटा वर्षानुवर्षे वाढत जात आहे. तर संचित तूट ही तब्बल आठ हजार कोटी रुपयांच्याही पुढे गेली आहे. या आर्थिक तोट्यामुळे 2017-2018 मध्ये बेस्टला त्यांच्या कर्मचाऱ्यांचंही वेतन देणं अवघड झालं होतं. दोन ते तीन महिने बेस्ट कामगारांचे पगार रखडले होते. त्यावेळी बेस्ट समितीने तत्कालीन पालिका आयुक्त अजोय मेहता यांची भेट घेऊन बेस्टला अनुदान देण्याची मागणी केली होती. मात्र बेस्टचा खर्च प्रचंड असल्यामुळे आधी तो कमी केल्याशिवाय अनुदान मिळणार नाही अशी भूमिता मेहता यांनी त्यावेळी घेतली होती. बेस्टचा आस्थापना खर्च कमी करण्यासाठी त्यांनी एक आराखडासुद्धा तयार केला होता. त्याच आराखड्यात बेस्टसाठी बसगाड्या आणि चालक वेट लीजवर घेण्याची सूचना होती. हा आराखडा बेस्टने मान्य केला आणि त्यानुसार निविदा मागवून वेट लीजवर बसगाड्या आणि चालक घेण्याचा निर्णय घेतला. मात्र या उपायानंतरही बेस्टला कर्जाच्या विळख्यातून बाहेर पडणं शक्य झालं नाही. वेट लीज मॉडेलमुळे बेस्टचा बसगाड्यांच्या देखभालीचा आणि चालकांच्या पगाराचा खर्च कमी झाला. पण वाहतुकीची पत मात्र दिवसेंदिवस घसरत गेली.

कंत्राटी चालकसुद्धा नाखुश

बेस्टचे स्वत:चे एकूण 7212 बस चालक आणि 7423 बस वाहक कार्यरत आहेत. तर 6563 कंत्राटी बसचालक आणि 2340 कंत्राटी बसवाहक आहेत. वेट लीज मॉडेलला अनेक कार्यकर्ते, संघटनांचे नेते आणि सर्वसामान्य नागरिकांनीही विरोध केला आहे. मात्र खर्चात कपात करु इच्छिणाऱ्या बेस्ट व्यवस्थापनाने हा मॉडेल इतरांवर लादला आहे. या प्रणालीत अनेक दोष आढळले आहेत. जेव्हा मिनी बसेसच्या एका वेट लीजवरील ऑपरेटरने आर्थिक समस्यांमुळे 280 बसेस बंद करण्याचा निर्णय घेतला, तेव्हा प्रवाशांची प्रचंड गैरसोय झाली होती. बससाठी प्रवाशांना 30 ते 45 मिनिटांपासून तासनतान प्रतीक्षा करावी लागत होती. तर दुसरीकडे कंत्राटी चालकसुद्धा या प्रणालीवर खुश नाहीत. 15 हजार दर महिना इतका कमी पगार मिळत असल्याने पगारवाढ, भत्ते आणि पूर्णवेळ बेस्ट चालकांच्या बरोबरीने चांगल्या सुविधा मिळाव्यात यासाठी त्यांच्याकडून अधूनमधून संप पुकारले गेले. या संपांमुळेही प्रवाशांचे खूप हाल झाले. बेस्टच्या एकूण ताफ्यात 65 टक्के वेट लीज बसेसचा समावेश होतो. त्यामुळे त्यांनी संप पुकारला तर त्याचा मोठा फटका प्रवाशांना बसतो.

बेस्टच्या मालकीच्या वाहनांमध्ये प्रचंड घट

गेल्या पाच वर्षांत बेस्टने तब्बल 2160 बस भंगारात काढल्या असून त्याबदल्यात फक्त 37 नवीन बसगाच्या घेतल्या आहेत. या नव्या बसगाड्या अद्याप सेवेत दाखल झालेल्या नाहीत. ऑगस्ट 2024 पर्यंत बेस्टच्या मालकीच्या केवळ 1061 बस कार्यान्वित होत्या, असं माहिती अधिकार कायद्याअंतर्गत उपलब्ध माहितीतून स्पष्ट झालं. बेस्टने 2126 बसगाड्या भाडेतत्त्वावर घेतल्या आहेत.

कंत्राटी कर्मचाऱ्यांच्या समस्या

भाडेतत्त्वावरील बसचे कर्मचारी कमी पगारात काम करतात. तसंच या बसची देखभाल-दुरुस्ती होत नसल्याने प्रवासादरम्यान प्रवाशांना अनेक समस्यांचा सामना करावा लागतो. अनेक बसगाड्यांची दुरुस्तीच होत नसल्याने वातानुकूलित यंत्रणा अधूनमधून बंद पडत आहेत. अचानक बस ब्रेक डाऊन होण्याच्या घटनाही घडत आहेत. बेस्ट बसचा स्वत:च्या मालकीचा ताफा कमी होत असल्याने अनेक बस मार्ग बंद झाले आहेत. बेस्ट उपक्रमातील खासगी बस पुरवठा करणाऱ्या कंत्राटदारांकडे कंत्राटी पद्धतीने चालक, वाहक आणि इतर कर्मचारी काम करतात. तेच या बसगाड्यांवर कार्यरत आहेत. परंतु, अवेळी वेतन मिळणं, वेतनवाढ न होणं, साप्ताहिक सुट्टीशिवाय अन्य सुट्ट्या नसणं या प्रश्नांमुळे हे कर्मचारी त्रस्त आहेत. परिणामी त्यांच्या मुलांचं शिक्षण, घरखर्च, कुटुंबियांचा आरोग्य खर्च आणि इतर महत्त्वाच्या गरजाही पूर्ण होत नाहीत. अनेक कर्मचारी विश्रांती न घेता अतिरिक्त काम करत असल्याने त्याचा थेट परिणाम कामावर होत असल्याने अपघात होत असल्याचा दावा करण्यात येत आहे.

गेल्या 3 वर्षांत 247 अपघात

बेस्टच्या स्वत:च्या मालकीच्या आणि भाडेतत्त्वावरील बसचे 2022-23 ते 12 डिसेंबर 2024 पर्यंत 247 अपघात झाले आहेत. यापैकी 62 जीवघेणे अपघात आहेत. यात भाडेतत्त्वावरील बसच्या 40 आणि स्वत:च्या मालकीच्या बसचे 22 जीवघेणे अपघात झाले आहेत. 2024 मध्ये भाडेतत्त्वावरील बसचे 20 आणि स्वत:च्या मालकीच्या बसचे 4 जीवघेणे अपघात झाले आहेत. बेस्टच्या स्वत:च्या मालकीच्या बसचा अपघात झाला तर त्याची जबाबदारी बेस्टची असते. तर कंत्राटदाराच्या बस चालकाकडून अपघात झाल्यास त्याची जबाबदारी कंत्राटदाराची असते. इलेक्ट्रिक बसचे 2024 या वर्षात 12 प्राणघातक अपघात झाले आहेत. यामध्ये ओलेक्ट्रा ग्रीनटेकच्या बसच्या दोन, ईव्ही-ट्रान्सच्या आठ आणि टाटा मोटर्सच्या दोन अपघातांचा समावेश आहे.

2022 पासून बेस्ट समितीच कार्यरत नाही

अपघातांची वाढलेली संख्या पाहता लीज मॉडेलचा प्रभावीपणा आणि उत्तम प्रशिक्षित ड्राइव्हर पुरवण्याच्या बेस्ट प्रशासनाच्या अपयशावर प्रश्न उपस्थित झाले आहेत. बेस्टचे माजी अध्यक्ष आणि शिवसेनेचे (उबाठा) माजी नगरसेवक आशिष चेंबूरकर यांनी प्रशासनाच्या परिस्थिती हाताळण्यावर टीका केली. त्याचप्रमाणे त्यांनी वेट लीज मॉडेलवरही प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले. “बेस्ट त्यांच्या चालकांना प्रशिक्षण देत असताना वेट लीज चालकांच्या प्रशिक्षणाची जबाबदारी स्पष्ट केलेली नाही. बेस्ट तोट्यात आहे आणि भाडेतत्त्वावर बसेस भाड्याने घेत आहे हे आम्हाला समजत असलं तरी कंत्राटदारांसाठी स्पष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे आणि नियम आखले पाहिजेत”, असं ते म्हणाले. 2022 पासून बेस्टचं व्यवस्थापन महाव्यवस्थापक आणि महापालिका आयुक्त करत असून पालिका विसर्जित झाल्यामुळे आणि नगरसेवकांच्या अनुपस्थितीमुळे संस्थेकडे स्थानिक संस्था प्रतिनिधींचा समावेश असलेली समितीच नाही, ही बाब चेंबूरकर यांनी निदर्शनास आणून दिली. “2022 पासून बेस्ट समिती कार्यरत नाही. महाव्यवस्थापक आणि बीएमसी आयुक्तांच्या अधिपत्याखालील प्रशासनाकडे स्थानिक प्रतिनिधींचं पुरेसं निरीक्षण नाही”, असं ते म्हणाले.

कुर्ला अपघातात चूक कोणाची?

कुर्ल्यात सोमवारी रात्री झालेल्या ‘बेस्ट’ बस अपघाताचा तपास पोलिसांनी सुरू केला असता चालकाने अलिकडेच इलेक्ट्रिक बस चालविण्यास सुरुवात केल्याचं समोर आलं. बसचालक संजय मोरे याने 1 डिसेंबरपासून आपण इलेक्ट्रिक बस चालविण्यास सुरुवात केल्याचं चौकशीत पोलिसांना सांगितलं आहे. त्यापूर्वी त्याने फक्त 10 दिवसांचं प्रशिक्षण घेतल्याची माहिती एका साक्षीदाराने पोलिसांना आपल्या जबाबात दिली. चालक मोरेकडे अवजड वाहनं चालवण्याचा परवाना आहे. गेल्या चार वर्षांपासून ‘बेस्ट’ला भाडेतत्त्वावर बस पुरवणाऱ्या विविध कंत्राटदारांकडे तो काम करत होता. ‘बेस्ट’मधील कंत्राटी चालकांना 15 दिवसांचं प्रशिक्षण दिलं जातं.

संजय मोरेला क्लच आणि गिअरची अवजड वाहनं चालवण्याचा अनुभव होता. अपघाताच्या वेळी त्याने क्लच समजून चुकून अॅक्सिलरेटरवर पाय दिल्यामुळे बस थांबवण्याऐवजी तिचा वेग वाढला. आसपास भरपूर गर्दी असल्याने गाडी रस्त्यावर ठेवण्याच्या प्रयत्नात त्याने अनेक वाहनं आणि पादचाऱ्यांना उडवलं आणि बसचा वेग कमी करण्यासाठी भिंतीला धडक दिली, अशी माहिती तपासात समजली.

दिवसेंदिवस कमी होत असलेल्या प्रवाशांची संख्या, कमी होणारं उत्पन्न, जुन्या गाड्या भंगारात गेल्यामुळे कमी झालेला ताफा, कर्जाचा वाढत चाललेला डोंगर, इंधनाचा खर्च, कामगारांचे पगार, तसंच तिकिटाचे दर वाढवण्यास पालिकेची मंजुरी नसल्याने गेली काही वर्षे 5-6 रुपयेच दर कायम असल्याने बेस्टची दुर्दशा कायम आहे. कुर्ला अपघातप्रकरणी चालकाचं बसवरील नियंत्रण सुटल्याने अपघात झाल्याचं समजत असलं तरी प्रत्यक्षात बेस्ट प्रशासनाचं यंत्रणेवरील नियंत्रण सुटल्याची बाब या घटनेमुळे अधोरेखित झाली आहे. यामुळे बेस्टमध्ये आता नावाशिवाय काहीच ‘बेस्च’ उरलं नसल्याचं यानिमित्त पुन्हा एकदा समोर आलं आहे.