6 ते 8 तासात खेळाडूंचे वजन कसं वाढतं आणि कसं कमी होतं? जाणून घ्या मेडिकल सायन्स
विनेश फोगटला पॅरिस ऑलिम्पिक 2024 मधून अपात्र ठरवल्यानंतर तिने कुस्तीमधून निवृत्ती जाहीर केली आहे. वजन जास्त असल्याने विनेश फोगटला अपात्र घोषित करण्यात आलं. तिचं वजन एका दिवसात जवळपास 2 किलोने वाढलं होतं. त्यामुळे तिला फटका बसला. पण सामान्य माणसाचे वजन एका दिवसात इतके वाढू शकते का? सायन्स काय म्हणतं जाणून घ्या.
पॅरिस ऑलिम्पिक 2204 मधील 7 ऑगस्ट हा दिवस सर्वांच्या लक्षात राहिल. कारण भारताची कुस्तीपटू विनेश फोगट हिला जास्त वजनामुळे ५० किलो वजनी गटात अपात्र ठरवण्यात आलं आहे. विनेशने फायनलमध्ये धडक दिली होती. त्यामुळे भारताचं एक मेडल पक्क झालं होतं. पण तिचे वजन निर्धारित वजनापेक्षा 100 ग्रॅमने अधिक असल्याचे तिला अपात्र ठरवण्यात आलं. एका दिवसापूर्वी विनेशचे वजन 50 किलोपेक्षा कमी होते, मात्र दुसऱ्या दिवशी तिचे वजन सुमारे 2 किलोने वाढले होते. म्हणजेच 7 ते 8 तासात तिते वजन 50 वरुन 53 किलोपर्यंत वाढले होते. तिने वजन कमी करण्याचा खूप प्रयत्न केला, पण तरीही 100 ग्रॅम वजन अधिक भरल्याने ती या खेळातून बाहेर झाला. विनेश फोगटने यानंतर कुस्तीतून निवृत्तीची घोषणा केली आहे. यामुळे तिच्या चाहत्यांमध्ये देखील निराशा आहे.
विनेश फोगाटच्या या प्रकरणानंतर प्रत्येकाच्या मनात एक प्रश्न उपस्थित होत आहे की, एका दिवसात अचानक 2 किलो वजन कसे वाढू शकते. आपल्यासारख्या सामान्य माणसांमध्ये इतक्या लवकर वजन वाढणे किंवा कमी होणं शक्य नसते. पण मग ते कसे शक्य झाले हे आम्ही तज्ज्ञांकडून जाणून घेतले.
ॲथलीट वजन कसे वाढवतात?
आहारतज्ज्ञ डॉ.रक्षिता मेहरा यांनी सांगितले की, या खेळाडूंना सामान्य व्यक्तीच्या तुलनेत वेगळ्या प्रकारचा आहार दिला जात असतो. खेळात खेळाडूंना भरपूर ऊर्जेची गरज असते. त्यानुसारच खेळाडूंचा डाएट प्लॅन तयार केला जातो. त्यांच्या डाएट प्लॅनमध्ये प्रथिने, जीवनसत्त्वे, चरबी आणि कर्बोदके किती असावेत यांचे मानकं तयार केली जातात. त्यामुळे ॲथलीटचे वजन अचानक वाढू शकते. क्रीडापटू आणि सामान्य लोक दोघांच्या बाबतीतही असे घडू शकते. परंतु सामान्य व्यक्ती अशा प्रकारचा आहार घेत नाहीत. त्यामुळे त्यांचे वजन काही तासाच कमी किंवा अधिक वाढत नाही.
6 ते 7 तासात 2.5 ते 2 किलो वजन वाढवणेही सोपे नाही. सामान्य व्यक्ती असं करु शकत नाहीत. यामुळे शरीराची मोठी हानी देखील होऊ शकते. पण असे काही घटक असतात ज्यामुळे खेळाडूचे वजन एका दिवसात 1 ते 2 किलो पर्यंत वाढू शकते. ही अशी कारणे आहेत जी सामान्य लोकांना माहिती नसतात.
एका दिवसात 2 किलो वजन कसे वाढते?
फोर्टिस हॉस्पिटलच्या CTVS विभागाचे प्रमुख डॉ. उदगीथ सांगतात की, अनेक कारणांमुळे एका दिवसात सुमारे दोन किलो वजन वाढू शकते. हे ऍथलीट्समध्ये घडू शकते आणि काही प्रकरणांमध्ये हे सामान्य व्यक्तीमध्ये देखील दिसून येते. यामागे अनेक कारणे आहेत. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या व्यक्तीने क्रॅश डाएट घेतला तर त्याचे वजन एका दिवसात 2 किलोने वाढू शकते. जर एखाद्या व्यक्तीला सुरुवातीला कमी कार्बोहायड्रेट दिले गेले आणि अचानक कार्बोहायड्रेटचे प्रमाण वाढले तर एका दिवसात त्याचे वजन 1-2 किलोने वाढते.
शरीरात पाण्यासोबत साठलेल्या कार्बोहायड्रेट्सचे प्रमाण अचानक वाढल्यास वजन वाढते. अनेक दिवसांनी अचानक जास्त कार्बोहायड्रेटयुक्त आहार घेतल्याने वजन वाढते. कोणताही खेळाडू किंवा व्यक्ती त्याच्या सामान्य वजनाकडे जात असल्याने एका दिवसातही वजन वाढण्याचा धोका असतो.
खूप सोडियम खाणे
आहारात सोडियमचे प्रमाण जास्त असल्यास देखील वजन वाढू शकते. जास्त सोडियममुळे शरीरात मोठ्या प्रमाणात पाणी साचते आणि दुसऱ्या दिवशी सकाळी वजन वाढू शकते. याचे कारण असे की शरीराला योग्यरित्या कार्य करण्यासाठी सोडियम आणि पाण्याचे प्रमाण संतुलित ठेवणे आवश्यक आहे, म्हणून जर तुम्ही अन्नामध्ये जास्त मीठ खाल्ल्यास शरीरातील सोडियम वाढते. त्यामुळे अचानक वजन वाढू शकते.
लघवी किंवा घामाद्वारे शरीरातून कमी पाणी काढून टाकले जाते. शरीरातील पाण्याचे जास्त प्रमाण वजन वाढवते. हे देखील अनेक बाबतीत दिसून येते. जेव्हा एखादा खेळाडू एखाद्या स्पर्धेला जातो आणि त्याला त्याचे वजन कमी ठेवावे लागते तेव्हा खारट पदार्थ न खाण्याचा सल्ला दिला जातो.
अधिक व्यायाम
जर एखाद्या व्यक्तीने आदल्या दिवशी खूप व्यायाम केला असेल आणि नंतर तुम्ही थोडासा आहार देखील घेतला असेल तर तुमचे वजन अचानक वाढू शकते. असे घडते कारण व्यायामानंतर स्नायूंच्या तंतूंवर ताण येतो आणि अशा स्थितीत काही खाल्ले तर शरीर फुगू शकते, त्यामुळे वजन वाढते. अशा परिस्थितीत, जर तुम्ही आदल्या दिवशी खूप व्यायाम केला असेल, तर तुम्ही दुसऱ्या दिवशी उच्च कार्ब आहार घेणे टाळावे. अन्यथा वजन अचानक एक ते दोन किलोने वाढू शकते. स्नायूंना सूज आल्याने वजन वाढते. बहुतेक प्रकरणांमध्ये लोकांना याची जाणीव नसते.
किती वेळात वजन कमी होऊ शकते?
डॉ. जुगल किशोर सांगतात की, ॲथलीट वर्कआउट करून वेगाने वजन कमी करतात. ते दिवसाला 2 ते 3 किलो वजन कमी करु शकतात. पण त्यापेक्षा अधिक वजन कमी करता येत नाही. त्यासाठी अधिक वेग लागू शकतो. खेळाडूंच्या तुलनेत सामान्य व्यक्तीसाठी हे अवघड आहे.
२४ तासात दोन ते तीन किलो वजन कमी करणे इतकेही सोपे नसते. वजन कमी करण्यासाठी तुम्ही आवश्यकते पेक्षा जास्त पाणी काढू शकत नाहीत. कारण जास्त पाणी बाहेर काढले तर शरीर डिहायड्रेट होऊ शकते. त्यामुळे कदाचित रुग्णालयात ही दाखल करावे लागू शकते. काही प्रकरणांमध्ये तरी ही स्थिती आणखी बिघडू देखील शकते. त्यामुळे असं करताना खूप काळजी घ्यावी लागले आणि तज्ज्ञांच्या देखरेख खालीच ते केले गेले पाहिजे.
मुंबई सेंट्रल येथील वोक्हार्ट हॉस्पिटलच्या कन्सलटंट फिजिशियन डॉ. ऋतुजा उगलमुगले यांनी सांगितले की, ॲथलीट्समध्ये जलद वजन कमी होणे, विशेषत: 6 ते 8 तासांसारख्या अल्प कालावधीत निर्जलीकरण तंत्राद्वारे साध्य केले जाते आणि सामान्यतः कुस्ती, बॉक्सिंग, मिश्र मार्शल आर्ट्स (MMA) सारख्या वजन वर्गांची आवश्यकता असलेल्या खेळांमध्ये दिसून येते. या पद्धती धोकादायक असू शकतात आणि त्यांचे अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन आरोग्यावर लक्षणीय परिणाम होऊ शकतात.
जलद वजन कमी करण्यासाठी सामान्य तंत्रे:
निर्जलीकरण: पाणी न पिणे घाम येणे: घाम येण्यासाठी सौना, स्टीम रूम किंवा गरम स्थितीत व्यायाम करणे. द्रव प्रतिबंध: मर्यादित किंवा पूर्णपणे पाणी सेवन टाळणे. लघवीचे प्रमाण वाढवणारा पदार्थ: काही ऍथलीट्स लघवीचे प्रमाण वाढवण्यासाठी लघवीचे प्रमाण वाढवणारे औषध वापरतात, जरी हे धोकादायक आणि अनेकदा प्रतिबंधित आहे.
आहारातील फेरफार:
कार्बोहायड्रेट निर्बंध : ग्लायकोजेन स्टोअर्स कमी करण्यासाठी कार्बोहायड्रेटचे सेवन कमी करणे. मीठ प्रतिबंध: पाणीचे वजन कमी करण्यासाठी सोडियमचे सेवन कमी करणे. जुलाब: जरी अत्यंत असुरक्षित असले तरी, काही खेळाडू पाचनमार्ग साफ करून शरीराचे वजन कमी करण्यासाठी रेचकांचा वापर करतात.
जलद वजन कमी करण्याचा वैद्यकीय पुरावा आणि परिणाम:
निर्जलीकरण धोके: इलेक्ट्रोलाइट असंतुलन: जलद द्रवपदार्थ कमी झाल्यामुळे इलेक्ट्रोलाइट्सचे धोकादायक असंतुलन होऊ शकते, जे मज्जातंतू आणि स्नायूंच्या कार्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. कार्यक्षमतेत घट: सौम्य निर्जलीकरण देखील शारीरिक आणि संज्ञानात्मक कार्यक्षमतेत बिघाड करू शकते, शक्ती, सहनशक्ती आणि समन्वय कमी करू शकते आणि उष्णता-संबंधित आजारांचा धोका वाढवू शकतो. हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी ताण: हृदयाला रक्त पंप करण्यासाठी कठोर परिश्रम करावे लागतात, ज्यामुळे हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी समस्यांचा धोका वाढू शकतो.
स्नायू क्रॅम्प आणि अशक्तपणा: इलेक्ट्रोलाइट्स आणि द्रवपदार्थ कमी झाल्यामुळे स्नायू पेटके होऊ शकतात आणि स्नायूंचे कार्य कमी होऊ शकते, जे विशेषतः उच्च शारीरिक कार्यक्षमतेची आवश्यकता असलेल्या खेळांमध्ये धोकादायक आहे. मूत्रपिंडाचे नुकसान: गंभीर निर्जलीकरणामुळे मूत्रपिंडाचे कार्य बिघडू शकते, तीव्र मूत्रपिंडाच्या दुखापतीचा धोका वाढू शकतो (AKI), विशेषत: जर निर्जलीकरण लघवीचे प्रमाण वाढवणारा पदार्थ वापरून एकत्र केले असेल. उष्माघात: अशक्त थर्मोरेग्युलेशनमुळे जलद वजन कमी करणाऱ्या खेळाडूंना उष्माघाताचा धोका वाढतो. संज्ञानात्मक कमजोरी: निर्जलीकरण मानसिक स्पष्टता, निर्णयक्षमता आणि प्रतिक्रिया वेळ प्रभावित करते, जे बहुतेक खेळांमध्ये गंभीर असतात. हार्मोनल असंतुलन: जलद वजन कमी केल्याने कॉर्टिसॉल आणि टेस्टोस्टेरॉन सारख्या संप्रेरकांचे संतुलन बिघडू शकते, ज्यामुळे रोग प्रतिकारशक्ती कमी होणे, थकवा येणे आणि स्नायूंचे प्रमाण कमी होणे यासारख्या समस्या उद्भवू शकतात.
निष्कर्ष:
निर्जलीकरण आणि इतर पद्धतींद्वारे खेळाडूंनी 6 ते 8 तासांत 2 ते 3 किलोग्रॅम वजन कमी करण्याचे उद्दिष्ट तात्पुरते साध्य केले असले तरी, या सरावामुळे आरोग्यास महत्त्वपूर्ण धोके आहेत. अल्प-मुदतीच्या प्रभावांमध्ये खराब कामगिरी आणि उष्माघात सारख्या गंभीर परिस्थितीचा धोका वाढतो, तर दीर्घकालीन परिणामांमध्ये मूत्रपिंडाचे नुकसान, हार्मोनल असंतुलन आणि मानसिक समस्या यांचा समावेश असू शकतो. आरोग्य व्यावसायिक सामान्यतः या पद्धतींविरुद्ध सल्ला देतात, त्याऐवजी हळूहळू आणि शाश्वत वजन व्यवस्थापन पद्धतींवर जोर देतात.
