Savitribai Fule : घर सोडले, चिखलफेक सहन केली पण हार नाही मानली, गोष्ट देशाच्या पहिल्या महिला शिक्षक सावित्रीबाई फुले यांची
वयाच्या अवघ्या 9व्या वर्षी ज्योतिबा फुले यांच्या पत्नी झालेल्या सावित्रीबाई फुले लग्नाच्या वेळी निरक्षर होत्या. सामाजिक सुधारणा आणि सामाजिक दुष्प्रवृत्तींविरुद्ध संघर्ष करणाऱ्या व्यक्तीशी लग्न करण्याचे भाग्य त्यांना लाभले. ज्योतिबांनी आपल्या पत्नीला शिक्षण देऊन त्याची सुरुवात केली.
मुंबई : मुलींना शिकवण्यासाठी शाळेत शाळेत जाण्याची हिंमत दाखवणाऱ्या एका महिला शिक्षकाला रस्त्यावर चिखल, दगड मारून शिवीगाळ सहन करावी लागली असं जर आजच्या पिढीला सांगितलं तर कदाचित त्यांचा विश्वास बसणार नाही, पण हे अडीचशे वर्षांपूर्वीचे सत्य आहे, जेव्हा स्त्रियांसाठी शिक्षण घेणे अनावश्यक मानले जात असे. अशा काळात स्त्री आणि तीही समाजाने ठरवलेल्या खालच्या जातीतील, तिने लग्नानंतर फक्त शिक्षणच घेतले नाही तर त्या मुलींमधला अज्ञानाचा अंधार दूर करण्यासाठी शिक्षिका म्हणून पुढे देखील आल्या. त्याचमुळे सावित्रीबाई फुले (Savitribai Fule) यांना पहिल्या भारतीय महिला शिक्षिका होण्याचा मान मिळाला. सामाजिक दुष्कृत्ये, अस्पृश्यता, स्त्री-पुरुष भेदभाव, सती प्रथा, भ्रूणहत्या आदींविरुद्ध आयुष्यभर संघर्ष करणाऱ्या सावित्रीबाई फुले पती ज्योतीबा फुले यांच्या निधनानंतर झालेल्या अंत्यसंस्काराच्या वादात पुढे आल्या. त्या अंत्यसंस्काराच्या वेळी तिथे होत्या आणि चिते अग्नी देऊन त्यांनी समाजाला संदेश दिला होता की स्त्रीला काहीही वर्ज्य नाही. तीला कमी लेखू नका. तीच्यासाठी सर्व काही शक्य आहे.
समाजाने प्रचंड विरोध केला, तरी त्यांनी हार मानली नाही
वयाच्या अवघ्या 9व्या वर्षी ज्योतिबा फुले यांच्या पत्नी झालेल्या सावित्रीबाई फुले लग्नाच्या वेळी निरक्षर होत्या. सामाजिक सुधारणा आणि सामाजिक दुष्प्रवृत्तींविरुद्ध संघर्ष करणाऱ्या व्यक्तीशी लग्न करण्याचे भाग्य त्यांना लाभले. ज्योतिबांनी आपल्या पत्नीला शिक्षण देऊन त्याची सुरुवात केली. सावित्रीबाईंचे भावी आयुष्य केवळ त्यांच्या पतीला प्रत्येक पावलावर साथ देणे एवढेच नव्हते तर महिला समाजाला प्रत्येक आघाडीवर सकारात्मक संघर्षासाठी तयार करणे आणि सक्षम करणे हेच होते.
पतीसह प्राथमिक शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर सावित्रीबाईंना पुढील शिक्षणासाठी ज्योतिबांचे मित्र सखाराम यशवंत परांजपे, केशवराम शिवराम भवाळकर यांची मदत मिळाली. पुढे त्यांनी शिक्षक प्रशिक्षणाचे दोन अभ्यासक्रमही केले. पण त्या काळातील परंपरांच्या विरोधात, स्त्रीयांना अभ्यास करून पुढे जाणे इतके सोपे नव्हते.
समाजाच्या मोठ्या विरोधासमोर ज्योती बा-सावित्रीबाईंकडे दोन पर्याय होते – गुडघे टेकणे किंवा घर सोडणे. या दोघांनी 1849 मध्ये दुसरा पर्याय निवडला आणि स्वतःचा मार्ग तयार केला आणि इतरांना त्यांच्या पावलावर पाऊल ठेवण्यासाठी इतिहास निर्माण केला.
चिखलफेक सहन करावी लागली
घरातून बाहेर पडल्यानंतर या जोडप्याला मित्र उस्मान शेख आणि त्याची बहीण फातिमा बेगम शेख यांचा आधार मिळाला. सावित्रीबाई आणि फातिमा यांनी एकत्र पदवी प्राप्त केली. या दोघांनी 1849 मध्ये शेख यांच्या घरी पहिली शाळा उघडली. 1850 मध्ये सावित्रीबाई आणि ज्योतीबा यांनी आणखी दोन शाळा उघडल्या. पुढे 1852 पर्यंत एकूण 18 शाळा सुरू झाल्या. सुरुवातीला नऊ मुली पुण्यात शाळेत पोहोचल्या. त्यानंतर 25 तारखेला तेथील इतर तीन शाळांसह 150 मुली शिक्षणासाठी घरातून बाहेर आल्या. पण हे सर्व इतके सोपे नव्हते.
प्रत्येक टप्प्यावर संघर्ष होता. शाळेत जाताना सावित्रीबाईंवर शिवीगाळ व्हायची, चिखलफेक व्हायची, दगडफेकही सहन करावी लागली. उच्चवर्णीयांना विरोध करणारे लोक शूद्रांना आणि मुलींना शिक्षण देण्याचे त्यांचे कार्य पाप मानले जाते. अशा प्रत्येक विरोधाकडे सावित्रीबाईंनी दुर्लक्ष केले. शाळेत जाताना ती बॅगेत एक एक्स्ट्रा साडी घेऊन जायची.
महिला सक्षमीकरणाची खरी नायिका
खर्‍या अर्थाने सावित्रीबाई या महिला सक्षमीकरणाच्या नायिका होत्या. 1852 मध्ये त्यांनी महिलांच्या हक्कांसाठी आवाज उठवण्यासाठी महिला सेवा मंडळाची स्थापना केली. बालविवाह, हुंडा, सती, भ्रूणहत्या आणि महिलांना पुरुषांपेक्षा हीन ठरवण्याच्या कोणत्याही प्रयत्नांना कडाडून विरोध केला. विधवा पुनर्विवाहावर भर दिला. शारिरीक अत्याचारामुळे गरोदर झालेल्या विधवा, लैंगिक अत्याचार झालेल्या मुली आणि अनाथ झालेल्या महिलांच्या रक्षणासाठी आश्रम स्थापन करण्यात आले. दलितांना सार्वजनिक विहिरीतून पाणी घेण्यास बंदी घालण्यास त्यांनी विरोध केला. त्यांच्या घराबाहेर समाजातील सर्व घटकांसाठी विहीर बांधली. त्यांनी विधवांचे केस कापण्यास मनाई केली आणि विधवांनी कुटुंबात आणि समाजात समानतेने बसावे यासाठी जनजागृती केली.
(वरील माहिती उपलब्ध स्रोतावरून देण्यात आलेली आहे.याच्या तथ्यांबद्दल आम्ही कुठलाही दावा करीत नाही)
